Galiziar batek gogorarazten dizkigu gure oroitzapenak

Ezustekoa, eta oso atsegina, izan da niretzat Anxo Ferreiro Currás galiziarrak eta Galiziatik bertatik euskal elizgizonek 1.936-39 tarteko gerra zibilean pairatu zuten pertsekuzioaz liburu bat idatzi izana. Nire ustez ekarpen oso garrantzitsu eta egokia da Euskal Herriaren hurbileko iraganaldiaz, gerra zibila eta ondorengo diktadura frankista barne, noski, beharrezkoa den “errelatoa” idaztea planteatuta dagoen abagune honetan. Niri dagokidanez, uste nuen dezente datu nituela pertsekuzio hartaz baina harri eta zur utzi nau liburugileak bere lanerako hainbeste material lortzeko jarduerak eta liburuan modu sistematizatuan aurkeztu izanak.

(VOLVER)

Ferreiro Currásen lan honek aukera eman dit ezagunak nituen zenbait datu, bizitzea egokitu izan zaidan ingurune hurbilenean ezagutu eta bizi izandakoak, testuinguruan kokatzeko.

Horrela, bada, Errigoiti nire jaioterrian zeuden abade etxe bietariko bati, hutsik zegoenari hain justu,  “D. Alejandroren etxea”  deitzen  genion. D. Alejandro Sagarnak, Zeanuriko seme zan abadeak, erbestera ihes egin behar izan zuen gerraren ondorioz. Ez dut nik haren gomutarik, baina nire familia esparruan gogoratzen eta estimatzen zuten herrian, gazteekin batez ere, egin zuen pastoral lanagatik.

D.Juan Añibarro, Zeanuriko semea hau ere eta herriko parrokoa nire umezaro eta gaztaroan, 1.935. urtean,  sei zeanuritar, batera, abade ordenatu zirenetariko bat zen. Behin baino gehiagotan hitz egin zidan faxistek  fusilatu zuten D. Jose Sagarnari buruz, seikoteko kide zena hain zuzen, baina ez zidan euskal elizgizonek pairatu zuten pretsekuzioari buruzko datu orokor askorik ematen. Kasurako, ez dut gogoratzen bera bezala zeanuritarra eta bere aurretik Errigoitiko abade izan zen D. Alejandro Sagarnari buruz ea ezer aipatu zidanik. Beste honako hau bai oso ondo gogoratzen dut, hots, gerra zibilari buruzko aipamen guztiak, sistematikoki, honela bukatzen zituen: “zuek ez dakizue honeek zelakoak diren”, frankistak kontutan izanik, noski.

Nire lehenengo abade destinoa Zeanuri izan zen, hain zuzen, eta hantxe ezagutu ahal izan nuen, bere gordintasun guztian, euskal nazionalisten eta abade abertzaleen kontrako pertsekuzioa eta errepresioa. Bai batzuen eta bai besteen delitu bakarra beren herria maitatzea, eta herriaren zerbitzuan jardutea inposatutako gerra batetako egoera gogorrenetan ere.

“Herri lebitikoa” esan izan zitzaion Zeanuriri bokazio erlijiosoen ugaritasunagatik. Datu hau aipatzen du William A. Christian semeak, biztanleko  abade, fraide eta mojatan munduko errekorra baitzuen Zeanurik. 1.930. urte inguruan 2.300 biztanle zituen Zeanurik. 1.935. urtean, Zeanuriko sei  seme, batera, abade ordenatu zirela eta, liburuxka bat prestatu zuten eta bertan 276 abade, fraide eta mojen izenak jasotzen dira. Horrela, bada, gerra zibilean pertsegituak izandako abade zeanuritarren izenak ere agertu behar Anxo Ferreiro Currásen liburuan eta azaldu ere egiten dira, noski. 

Zeanuri gerra zibilak gogorki kolpatutako herria izan zen, gerra garaian gitxiengoa ziren herriko karlisten nagusikeriazko eta gehiegizko jarduerengatik, Legutio  - Barazar eta Gorbeia tartean ez atzera ez aurrera gelditu zen frontearen hurbiltasunagatik eta 1.937.ko apirilaren 6 eta 7an era batera gertatu ziren gerra ekintza eta jasoera negargarriengatik.

Izan ere, errepublikano asturiarren konpania batetako kideek, alderdi komunistarekin lotuak, Legutio - Barazar frontean burututako erasoaldian pairatutako porrotarengatik, hisiak jota, erretitan zihoazela, Barazartik beherako bidearen alboan  dagoen Beretxikorta auzuneko bi baserritan bizi ziren Florentzio Etxebarria eta Erramon Etxebarria, biak artzainak, odol hotzean, hil egin zituzten. Txakurrak ere akabatu egin zituzten.

Herrira iritsita, hara-horra nabarmendu ziren, etxeetan sartuz, ahal zuten guztia arpilatuz eta ostuz, jendea ikaratuz ... D. Benito Atutxak, iloba eta zinegotzi nazionalista zen   Leon Zuluaga, bere baserrian seguruagoago izango zen ustetan osaba hara eramateko ustetan herrira etorria zena lagun zuela, aurka egin zien, pertsonak gutxienez errespetatzeko eskatuz. Biak hil zituzten eta gorpuak bide bazterreko sasitzara bota. D. Benito Atutxa Zeanuriko semea zen eta bertako Santa Maria parrokiako parrokoa  1.922-1.937 urteetan. Abade arretatsua, zeanuritarrek entusiasmoz aipatzen zituzten  haren ekimen eta jarduera pastoral ugariak, oraindik, ni Zeanuriko Santa Maria parrokiara iritsi nintzen 1958. urtean.

Gertaera hauek are eta mingarriagoak dira, gerra haretan euskaldunen aliatuak ziren errepublikanoen konpainia batetako kideek burutuak izaki. Bestalde, nazionalek Zeanuri bonbardatu ere egin zuten egun haietako nahasmenduaren erdian, zenbaitzuek, D. Benitoren familiarteko batzuek tartean, euskal gudarosteari egotzi zioten ekintza hauen errua. Gerra zibileko tragedia eta zentzugabekeriaren beste froga bat gehiago.

Egun haretan, hain justu, nazionalek burututako bonbardaketaren helburua Zulaibar auzunean kokatuta zeuden bai bateria arina eta bai astuna suntsitzea izan zen. Eraikinetan egindako txikizioez gain, hainbat zibil zauritu gertatu ziren; hildako bi ere bai, Zulaibar auzuneko Esteban Astondoa eta herriko Plazan bizi zen Jesus Urutxurtu umetxoa. Sei hildako!

Bestalde, nazionalek gerran fusilatutako 14 abadeetatik bat, esanda dagoenez, D. Jose Sagarna Uriarte izan zen, 1.935. urtean, batera,  abade ordenatutako seiretariko bat. 1.936. urtean Berriatuko koadjutore izendatua izan zen arren, ezin izan zuen kargua hartu, gerrako gertaerak tarteko. Ordura arte abade izan zen Markina-Xemeingo Amalloa parrokian fusilatua zuten, 1.936.ko urriaren 20an. 24 urte zituen.

Zeanurira joan nintzenean bizi ziren oraindik ama alarguna eta bere anaiak eta arreba bakarra. Familia ugaria, 10 senide; heuretatik hiru, Juan, Emilio eta Txomin kartzelan egon ziren gerra amaitu zenean eta gero kontzentrazio esparruetako “langile batailoietan”; beste bat, Erramon, behin eta berriz atxilotua diktadura urteetan; gazteena, Fidel, abadea. Ilobetariko batek, oso beranduago eta ustekabean, esan zidan joan ohi zirela noizbehinka osabaren hilobia ikustera baina gurasoek zorrotz debekatzen ziela bisita haien berri inori ematea.  Gerra zibilaren izugarrikeriak  bizi izan  zituztenemgan   barne muinetaraino sartutako izuaren froga.

D. Jose Sagarnaren fusilatzearen karietara, ezein lekukok  azaldu ahal izan zuen jasoera oso bitxia gertatu zen.

Amalloko Amulategi baserri ondoan sagarrondo handi bat zegoen. 1.958 urteko ekaineko ostegun batez, ekaitz batek arbola zaharra bota egin zuen, baina sustrairen bat lur barruan eta bizirik gelditu zen zuhaitza. Azaroaren 13an baina,, ostegun gau batez, zohia bere lekuan sartu eta biharamonean berriz tente aurkitu zuten sagarrondoa. Inork ezin zuen azaldu nola gertatu zen. D. Jose Sagarna hil zuten lekutik 15 metro eskasera zegoen sagar arbola hori. 

Berri harrigarria laster zabaldu zen eskualdean eta hurrengo larunbatean hainbat jende, Ondarroatik eta batez ere, hurreratu zen toki haretara notizia egiaztatzera.  Hainbeste zurrumurru ere zabaldu ziren. D. Joseren odola jausi zen lurrean ez zela gehiago belarrik hazi ... sagarrondoak sagarrak ematen zituela sasoitik kanpo (azaroan) ... D. Joseren gorpua usteldu gabe zegoela .... Kontua da,  D. Joseren gomuta biztu egin zela  eta zuhaitzarena abertzaleen aldeko ezaugarri miragarritzat hartu zuela  jendeak.

Errejimen kolpistako agintariak arduratu egin ziren eta hurrengo igandean baserriko sukaldea guardiazibilez bete zen berriro. 1.000 pezetako isunak jartzen hasi ziren leku haretara hurbiltzen zirenei eta baita ere gertakariari buruzko aipamenak egiten zituztenei. Horregatik, bada, jendea egunez mendi eta basoetan ezkutatzen zen iluntzera arte eta gauez hurreratzen ziren zuhaitzaren ondora sagarrondoaren adarren kimuren bat errelikia modura eramateko.

Sagarrondo tentetuaren kontua euskal  nazionalisten asmakizun eta gezurra baino ez zela frogatzeko ahaleginetan, guardiazibilek inguruko biztanle mordoa deitu zuten deklaratzera, baina alferrik; heurok ere ezin izan zioten  gertatutakoari azalpen logikorik aurkitu. Zurrumurruekin amaitzeko azken saiakeran, Amulategiko etxekojaunari zuhaitza eraisteko agindu zioten; honek ezezkoa eman zien, baina baimena ematen ziela, nahi izanez gero, heurek ebaki zezaten.

Azkenean inor ez zen ausartu zuhaitz “santua” botatzen. Hilabete iraun zuen Amallo inguruko anabasa honek; tarte horretan inguruko gazte irreberenteren batzuek ere saiatu ziren zuhaitza botatzen, olgetan eta guardiazibilengandik ezkutuan, baina alferrik hauen saiakera ere. Egin-eginean ere lau astetara, ostegunez oraingoan ere, sagarrondoa berez jausi zen. Halere bizirik iraun zuen urteetan, inausketa baten ondorioz ihartu zen arte.

D. Gabriel Manterola, Zeanuriko semea, Santa Maria parrokian koadjutore eta abade lagun izan nuena, Ingalaterran izan zen erbesteratuta, gerra zela eta ebakuatutako umeen kapilau lanak egiten. D. Leonardo Atutxa, batera ordenatutako seikoteko kidea eta Santa Maria parrokiako koadjutorea D. Gabriel bezala, euskal apaizen kontra irekitako sumario askoren arteko batetan inputatua izan zen, naiz eta ez kondenatua izan; halere markatua eta psikikoki oso urritua gelditu zen, igaro behar izan zuen estualdiaren erruz. Autortu behar dut datu hau ez nuela ezagutzen Anxoren liburua irakurri arte; ezta ere D. Fabian Angoitiaren kasua ere, zenuritarra hau ere eta D. Leonardo bezala inputatua baina ez kondenatua; ezta ere ez nenkien D. Anastario Urutxurtu, Zeanuriko semea, eta alboko Areatza herriko parrokoa Zenurin izan nintzanean, gudarien kapilau izan zela.

D. Pedro Atutxa, D. Leonardoren anaia zaharragoa, Huescan egon zen erbesteratuta. Handik itzultzean, Zeanuriko Ipiñaburu auzuneko Santiago elizako parroko izendatu zuten. Jendearekiko gizon oso hurbila eta ekintzaile eta suharra bat izatekotan, Zulaibar Eskola Profesionaleko sortzaileetariko bat izan zen; eskola horretan burutu dituzte  profesio-ikasketak bai Zeanuri eta bai Arratia bailarako gazteek, neska eta mutil, azken 58 urteetan.

Gogoragarri honetan D. Victor Etxebarria Zuloaga aipatzea falta da. Inputatua bai izan zen baina ez kondenatua eta Kanariar Uharteetara erbesteratu zen. Urtero etortzen zen Zeanuri jaioterrira, abuztuko hilean, hil zen arte.

Amaitzeko, bidezkoa da D. Juan Aldekoa-Otalora aipatzea. Igorretako seme hau Zeanuriko koadjutore  izan zen eta Ibaizabal batailoiko Arratia konpainiako gudarien kapilau. Konpania haretako gudari ohi baten lekukotasunaren arabera, beldur ikaragarria zien tiroei, baina kapilau jatorra izan zen. Espetxeratuta gero, Julian Besteiro sozialistarekin batera Karmonako (Sevilla) espetxean izan ziren euskal apizetako bat izan zen.

Gudarien kapilau izan zen halaber D. Luziano Urruzuno,  gerra ondoren Zeanuriko  koadjutore izan zena eta Artea (Castillo-Elexabeitia ) alboko herriko parroko,  Zeanurin izan nintzanean.

Anxo Ferreiroren liburua irakurtzean eta bertan jasotzen diren zenbait gertaeren protagonista izan zirenekin elkarrekin bizi ondoren eta beste zenbait bidetatik apaiz abertzaleen kontrako pertsekuzioaren datu eta zehaztasun gehiago ezagu eta gero, berriz bururatzen zait zer-nolako erabateko ezjakintasunaz atera ginen Seminariotik, bai apaiz haiek sufritu behar izan zutenari buruz bereziki eta, oro har, gerra zibila Euskal Herriarentzat izan zen izugarrizko dramari buruz.

Harira ez dator izan nintzen hiru seminarioetako  -Castillo-Elexabeitia, Gasteiz eta Derio-   arduradunak epaitzea eta beraz ez dut jarrerarik hartuko haien portaera gerra zibila ezagutu zutenengan barne muinetaraino sartu eta orokortu zen beldurrak eragindakoa izan zen ala haietariko gehienak gerratik sortutako errejimenaren aldekoak zirelako izan zen baieztatzeko.

Halere, bizi-bizi gogoratzen ditut inposatutako zenbait jarduera, genuen adinagatik baloratu ezin genituenak ez kontra egin, baina oraingo ikuspegitik hausnartuta intentzionalitate batez ezarritakotzat jotzen ditudanak.

Castillo-Elexabeitiako seminario txikian, eguneroko meditazio eta meza aurretik goizeko otoitzak errezatzen genituen eta haien amaieran Espainiaren aldeko otoitza.  Goizean izaten genituen bakoitza ordubeteko estudio eta eskola biren ondoren, ordu erdiko estudio tartea bat izaten genuen bazkal aurretik; tarte horren amaieran, estudio gelan bertan, zutik, honako abesti hau abesten genuen:

Bendita y alabada sea la hora

en que la Virgen Santisima

vino en carne mortal a Zaragoza, a Zaragoza.

Bendita sea, por siempre sea, bendita y alabada.

Egitzat jotzen genuen, bada, Ama  Birjina haragi hilgarritan etorri zela Zaragozara eta Zaragoza horretako Zutabearen bikaintasunak abesten genituen, genuen adinean Zutabe horri erantsitako konnotazioez  jabetzeko adina ezagupen ez genuenean. Guzti hori 12-15 urteko umeekin.

Seminario txiki haretako hezitzaileen artean bazen bat  esku ezkerreko eraztun hatza eta hatz txikia eta hatz horien zabaleran eskumuturrerainoko ahurra falta zitzaiona. Bagenekien, gerra zibilean, metrailaz, egindako zauria zela, baina ez gerran burrukatu ziren bandoren batetan ala beste egoeraren batetan gertatu zitzaionik. Horrexenbesteraino iristen zen gerrarekin zerikusia zuen guztiaren ezkutatzea.

Gasteizko Seminarioari dagokionez,  iberiar penintsula guztiko seminariorik hoberena izatearen fama zuen;  gutxienez, horrela  katalogatzen ziguten seminario haretara ekintza akademiko, kultural ala erlijiosoren baten karietara hurbiltzen ziren jaunek. Apaizgai gehienak euskal hiztunak izanik, udaldiko oporrak hasten ziren eguneko goizeko mezaren amaieran abesten genuen Agur Jesusen Ama baino beste erabilerarik ez zuen euskarak Gasteizko seminarioan.

Jokabide berdina izan zuen, lehen urteetan bederen, Derioko seminario nagusiak. Salbuespen bat. Euskarazko eskola, asterokoa uste dut, antolatu zuen, apaizgai guztientzat, zein ama hizkuntza euskara zutenentzat zein euskara tutik ez zekitenentzat. Ez dakit adorea ala ausarkeria erakutsi zituen D. Fernando Arsuagak eskola haiek emateko ardura hartu zuenean.

Seminarioko urteetan izan eta ezagutu genituen hezitzaile eta irakasleen artean ez ginen jakitun izan nortzu ziren euskal hiztunak, kasu bakanen batetan izan ezik; eta  horrelakoetan Seminario hezitzaile ala irakasle bezala zuten zereginetik aparteko bideren batetik.

Egoera honetan ulergarria da ez genuela itxaroterik  gerra zibilaren errealitate gordinez informaziorik  eman ziezaguketenik eta gure lehen destinoetako herrietan herritarrek bizi-bizi gogoratzen zituzten bizipen eta gerraren ondorioei erantzun ahal izateko gutxieneko formaziorik eman zezaketenik.

Seminariotik irtetzean nituen gabeziak gerra zibilari buruzko idazki batzuen irakurketaz eta eliztarrek gerratean  jasan beharreko sufrikarioak gogoratu eta barru-barruko zirraraz kontatzen zizkidaten lekukotasunez, nolabait, hornitu behar izan nituen.

Testuinguru honetan, berriz aitortu behar dut ezusteko ezin atsegingarriagoa gertatu zaidala Anxo Ferreiro Currás galiziarrak bere liburuan euskal apaizteriak  jasandako pertsekuzioari buruz datu dokumentatu mordoa aurkeztea. Eskura jarri dizkigu Ferroleko Artxibategi militarrean aztertu ahal izan dituen datuak. Esker oneko zor handi bat dugu harekiko. Bestalde, bere lana erronkatzat hartu behar dugu Euskal Herrian bertan  gerra zibilari buruz falta diren datuak aztertu eta argitara ditzagun. 

Liburuaren bi alde azpimarratuko nituzke. Oso argi jasotzen du gerra zela eta egin beharreko hautuan Euskal Herriaren alde lerrokatu ziren apaizen kontra matxinatuek erakutsi zuten ezinikusia eta gorrotoa, batetik, eta, areagotu gabe izanik ere,  nazionalen alde jarri ziren apaizen datuak ere jasotzen ditu, bestetik.

Honela, bada, gerratean euskal apaizen jarduerek erakusten dituzten argi eta itzalak azaltzen ditu liburuak. 

(...)

Hitzaurre hau idazteko dokumentatzen jardun dudala,  gutxienez bitxitzat jo daitezken  anekdota bat edo besteren berri ere izan dut.

Gerratean fusilatutako apaizetariko bat D. Celestino Onaindia izan zen.  Haren iloba apaiz bat, D. Jon Onaindia, Covadongan izan zen, 1.983. urtean, bere osaba apaiz D. Domingo eta D. Albertorekin, opor egun batzu pasatzen. D. Domingo hizketan hasi zen Covadongako kanonigo batekin. D. Domingok bizkaitarra zela esan zionean, kanonigoak esan zion  bera gerratean erreketeen konpainia batetako kapilau  zela, abade bizkaitar bat atxilotu zutela  bere konpainiakoek Elgoibarren. Berehalakoan fusilatu nahi zutela eta bera horren kontra jarri zela. Ezagutzen baldin bazuen, ea haretaz zer izan zen jakin nahi zuela. D. Domingok bere anaia zela esan zion eta fusilatu egin zutela.

Hurrengo egunean deitu eta gau osoan ezin lorik egin izan zuela aitortu zien, eman zien berria burutik kendu ezinik. Bere koldarkeriagatik parkamena eskatu zien, haren bizia salbatzeko ahalegin gehiago ez zuelako egin.

Gerratea dela eta euskal apaizteriak jasandako  nekeen artean ezin apitatu gabe utzi, Dueñasko (Palencia) eta Carmonako (Sevilla) espetxeak. Carmonako espetxeari dagokionez, ezaguna da kartzela haretan zegoen baten apaizgoko urrezko ezteguen karietara, Julian Besteiro buruzagi sozialistarekin batera apaizen taldeari egindako argazkia.

Dueñasko kartzelari dagokionez, kartzela haretako biziegokitasun baldintza gizapetikoez gain, hirurogeitaka urteak zituen Elorrioko parroko D. Juan Izurrategiren heriotza aipatu behar. Zortzi urtetako espetxe zigorra ezarri ziotenean, baimendu zioten azken alegatuan, adore eta umore paregabea erakutsiz,  hainbeste urtetako bizia segurtatzea eskertzen ziela adierazi zien epaimahikoei. Espetxean kide izan zituen apaiz lagunek bere hiletan Perosiren Requiem meza abestuz egin zioten azken agurra.

Hogeita  hamaika urte geroago, 1968. urtean, Zamorako kartzela ireki zen, Francoren diktadura garain  kondenatutako apaizak espetxeratzeko. Agintari zibil eta militarrek erabakitako Dueñas eta  Karmonako kartzelen alderantziz, Zamorako kartzela aginte zibil eta erlijiosoaren akordioz ireki zen, vatikanoak eta Espainiako gobernuak, 1.953. urtean izenpetutako Konkordatuaren arabera. Kartzela konkordatarioa, beraz. 1.976.urtean itxi zen. Bertatik igarotako berrogeita hamahiru apaizetatik, berrogei euskaldunak izan ziren; guztiek arazo politikoengatik zigortuak.

Dueñasko kartzelak bere “martiria”, D.Juan Izurrate¡gi, duen bezalaxe, Zamorakoak ere badu berea. Nikola Telleria Merikaetxebarria, Sopelako (Bizkaia) parrokoari hamar urteko kartzela  zigorra ezarri zioten, berrogeita hamahiru urte zituelarik. Ea hirurogeirekin atera zen kartzelatik, kartzelan sei urte igaro eta gero, oso hedatua zuen mnbiziak jota. Handik hile gutxira hil zen. D. Juan Izurrategirenak ez bezala, haren gorpuzkinak Nabarniz bere jaioterriko hillerian hobiratuta daude.

Pertsekuzio, espetxeratze, tortura, erailketa  ... guzti hauen segida, Gotzain baten erbesteratzea tarteko, serioski interpelatzen dute Eliza. Bere erabakia izan behar du Euskal Herriak baduela eskubidea bere osotasunean herri gisa izan eta garatzeko herritzat aitortua izateko Elizaren magalean.

Posible litzateke Derioko seminarioan, 1.968. urtean, itxitako apaizek eskatu bezala, eliza pobrea, librea, dinamikoa eta indigena izateko hautua egingo balu, eta abagune tragikoan herriaren zerbitzari izatearen aldeko apustua eginez begi bistan jarri nahi izan zuten eta Anxoren liburuam erreibindikatzen den apaizen memoria erreibindikatuz eguneratzen denez.

Ezustekoa, eta oso atsegina, izan da niretzat Anxo Ferreiro Currás galiziarrak eta Galiziatik bertatik euskal elizgizonek 1.936-39 tarteko gerra zibilean pairatu zuten pertsekuzioaz liburu bat idatzi izana. Nire ustez ekarpen oso garrantzitsu eta egokia da Euskal Herriaren hurbileko iraganaldiaz, gerra zibila eta ondorengo diktadura frankista barne, noski, beharrezkoa den “errelatoa” idaztea planteatuta dagoen abagune honetan. Niri dagokidanez, uste nuen dezente datu nituela pertsekuzio hartaz baina harri eta zur utzi nau liburugileak bere lanerako hainbeste material lortzeko jarduerak eta liburuan modu sistematizatuan aurkeztu izanak.

Anxo Ferreiro Currásen lan honek aukera eman dit ezagunak nituen zenbait datu, bizitzea egokitu izan zaidan ingurune hurbilenean ezagutu eta bizi izandakoak, testuinguruan kokatzeko.

Horrela, bada, Errigoiti nire jaioterrian zeuden abade etxe bietariko bati, hutsik zegoenari hain justu,  “D. Alejandroren etxea”  deitzen  genion. D. Alejandro Sagarnak, Zeanuriko seme zan abadeak, erbestera ihes egin behar izan zuen gerraren ondorioz. Ez dut nik haren gomutarik, baina nire familia esparruan gogoratzen eta estimatzen zuten herrian, gazteekin batez ere, egin zuen pastoral lanagatik.

D.Juan Añibarro, Zeanuriko semea hau ere eta herriko parrokoa nire umezaro eta gaztaroan, 1.935. urtean,  sei zeanuritar, batera, abade ordenatu zirenetariko bat zen. Behin baino gehiagotan hitz egin zidan faxistek  fusilatu zuten D. Jose Sagarnari buruz, seikoteko kide zena hain zuzen, baina ez zidan euskal elizgizonek pairatu zuten pretsekuzioari buruzko datu orokor askorik ematen. Kasurako, ez dut gogoratzen bera bezala zeanuritarra eta bere aurretik Errigoitiko abade izan zen D. Alejandro Sagarnari buruz ea ezer aipatu zidanik. Beste honako hau bai oso ondo gogoratzen dut, hots, gerra zibilari buruzko aipamen guztiak, sistematikoki, honela bukatzen zituen: “zuek ez dakizue honeek zelakoak diren”, frankistak kontutan izanik, noski.

Nire lehenengo abade destinoa Zeanuri izan zen, hain zuzen, eta hantxe ezagutu ahal izan nuen, bere gordintasun guztian, euskal nazionalisten eta abade abertzaleen kontrako pertsekuzioa eta errepresioa. Bai batzuen eta bai besteen delitu bakarra beren herria maitatzea, eta herriaren zerbitzuan jardutea inposatutako gerra batetako egoera gogorrenetan ere.

“Herri lebitikoa” esan izan zitzaion Zeanuriri bokazio erlijiosoen ugaritasunagatik. Datu hau aipatzen du William A. Christian semeak, biztanleko  abade, fraide eta mojatan munduko errekorra baitzuen Zeanurik. 1.930. urte inguruan 2.300 biztanle zituen Zeanurik. 1.935. urtean, Zeanuriko sei  seme, batera, abade ordenatu zirela eta, liburuxka bat prestatu zuten eta bertan 276 abade, fraide eta mojen izenak jasotzen dira. Horrela, bada, gerra zibilean pertsegituak izandako abade zeanuritarren izenak ere agertu behar Anxo Ferreiro Currásen liburuan eta azaldu ere egiten dira, noski. 

Zeanuri gerra zibilak gogorki kolpatutako herria izan zen, gerra garaian gitxiengoa ziren herriko karlisten nagusikeriazko eta gehiegizko jarduerengatik, Legutio  - Barazar eta Gorbeia tartean ez atzera ez aurrera gelditu zen frontearen hurbiltasunagatik eta 1.937.ko apirilaren 6 eta 7an era batera gertatu ziren gerra ekintza eta jasoera negargarriengatik.

Izan ere, errepublikano asturiarren konpania batetako kideek, alderdi komunistarekin lotuak, Legutio - Barazar frontean burututako erasoaldian pairatutako porrotarengatik, hisiak jota, erretitan zihoazela, Barazartik beherako bidearen alboan  dagoen Beretxikorta auzuneko bi baserritan bizi ziren Florentzio Etxebarria eta Erramon Etxebarria, biak artzainak, odol hotzean, hil egin zituzten. Txakurrak ere akabatu egin zituzten.

Herrira iritsita, hara-horra nabarmendu ziren, etxeetan sartuz, ahal zuten guztia arpilatuz eta ostuz, jendea ikaratuz ... D. Benito Atutxak, iloba eta zinegotzi nazionalista zen   Leon Zuluaga, bere baserrian seguruagoago izango zen ustetan osaba hara eramateko ustetan herrira etorria zena lagun zuela, aurka egin zien, pertsonak gutxienez errespetatzeko eskatuz. Biak hil zituzten eta gorpuak bide bazterreko sasitzara bota. D. Benito Atutxa Zeanuriko semea zen eta bertako Santa Maria parrokiako parrokoa  1.922-1.937 urteetan. Abade arretatsua, zeanuritarrek entusiasmoz aipatzen zituzten  haren ekimen eta jarduera pastoral ugariak, oraindik, ni Zeanuriko Santa Maria parrokiara iritsi nintzen 1958. urtean.

Gertaera hauek are eta mingarriagoak dira, gerra haretan euskaldunen aliatuak ziren errepublikanoen konpainia batetako kideek burutuak izaki. Bestalde, nazionalek Zeanuri bonbardatu ere egin zuten egun haietako nahasmenduaren erdian, zenbaitzuek, D. Benitoren familiarteko batzuek tartean, euskal gudarosteari egotzi zioten ekintza hauen errua. Gerra zibileko tragedia eta zentzugabekeriaren beste froga bat gehiago.

Egun haretan, hain justu, nazionalek burututako bonbardaketaren helburua Zulaibar auzunean kokatuta zeuden bai bateria arina eta bai astuna suntsitzea izan zen. Eraikinetan egindako txikizioez gain, hainbat zibil zauritu gertatu ziren; hildako bi ere bai, Zulaibar auzuneko Esteban Astondoa eta herriko Plazan bizi zen Jesus Urutxurtu umetxoa. Sei hildako!

Bestalde, nazionalek gerran fusilatutako 14 abadeetatik bat, esanda dagoenez, D. Jose Sagarna Uriarte izan zen, 1.935. urtean, batera,  abade ordenatutako seiretariko bat. 1.936. urtean Berriatuko koadjutore izendatua izan zen arren, ezin izan zuen kargua hartu, gerrako gertaerak tarteko. Ordura arte abade izan zen Markina-Xemeingo Amalloa parrokian fusilatua zuten, 1.936.ko urriaren 20an. 24 urte zituen.

Zeanurira joan nintzenean bizi ziren oraindik ama alarguna eta bere anaiak eta arreba bakarra. Familia ugaria, 10 senide; heuretatik hiru, Juan, Emilio eta Txomin kartzelan egon ziren gerra amaitu zenean eta gero kontzentrazio esparruetako “langile batailoietan”; beste bat, Erramon, behin eta berriz atxilotua diktadura urteetan; gazteena, Fidel, abadea. Ilobetariko batek, oso beranduago eta ustekabean, esan zidan joan ohi zirela noizbehinka osabaren hilobia ikustera baina gurasoek zorrotz debekatzen ziela bisita haien berri inori ematea.  Gerra zibilaren izugarrikeriak  bizi izan  zituztenemgan   barne muinetaraino sartutako izuaren froga.

D. Jose Sagarnaren fusilatzearen karietara, ezein lekukok  azaldu ahal izan zuen jasoera oso bitxia gertatu zen.

Amalloko Amulategi baserri ondoan sagarrondo handi bat zegoen. 1.958 urteko ekaineko ostegun batez, ekaitz batek arbola zaharra bota egin zuen, baina sustrairen bat lur barruan eta bizirik gelditu zen zuhaitza. Azaroaren 13an baina,, ostegun gau batez, zohia bere lekuan sartu eta biharamonean berriz tente aurkitu zuten sagarrondoa. Inork ezin zuen azaldu nola gertatu zen. D. Jose Sagarna hil zuten lekutik 15 metro eskasera zegoen sagar arbola hori. 

Berri harrigarria laster zabaldu zen eskualdean eta hurrengo larunbatean hainbat jende, Ondarroatik eta batez ere, hurreratu zen toki haretara notizia egiaztatzera.  Hainbeste zurrumurru ere zabaldu ziren. D. Joseren odola jausi zen lurrean ez zela gehiago belarrik hazi ... sagarrondoak sagarrak ematen zituela sasoitik kanpo (azaroan) ... D. Joseren gorpua usteldu gabe zegoela .... Kontua da,  D. Joseren gomuta biztu egin zela  eta zuhaitzarena abertzaleen aldeko ezaugarri miragarritzat hartu zuela  jendeak.

Errejimen kolpistako agintariak arduratu egin ziren eta hurrengo igandean baserriko sukaldea guardiazibilez bete zen berriro. 1.000 pezetako isunak jartzen hasi ziren leku haretara hurbiltzen zirenei eta baita ere gertakariari buruzko aipamenak egiten zituztenei. Horregatik, bada, jendea egunez mendi eta basoetan ezkutatzen zen iluntzera arte eta gauez hurreratzen ziren zuhaitzaren ondora sagarrondoaren adarren kimuren bat errelikia modura eramateko.

Sagarrondo tentetuaren kontua euskal  nazionalisten asmakizun eta gezurra baino ez zela frogatzeko ahaleginetan, guardiazibilek inguruko biztanle mordoa deitu zuten deklaratzera, baina alferrik; heurok ere ezin izan zioten  gertatutakoari azalpen logikorik aurkitu. Zurrumurruekin amaitzeko azken saiakeran, Amulategiko etxekojaunari zuhaitza eraisteko agindu zioten; honek ezezkoa eman zien, baina baimena ematen ziela, nahi izanez gero, heurek ebaki zezaten.

Azkenean inor ez zen ausartu zuhaitz “santua” botatzen. Hilabete iraun zuen Amallo inguruko anabasa honek; tarte horretan inguruko gazte irreberenteren batzuek ere saiatu ziren zuhaitza botatzen, olgetan eta guardiazibilengandik ezkutuan, baina alferrik hauen saiakera ere. Egin-eginean ere lau astetara, ostegunez oraingoan ere, sagarrondoa berez jausi zen. Halere bizirik iraun zuen urteetan, inausketa baten ondorioz ihartu zen arte.

D. Gabriel Manterola, Zeanuriko semea, Santa Maria parrokian koadjutore eta abade lagun izan nuena, Ingalaterran izan zen erbesteratuta, gerra zela eta ebakuatutako umeen kapilau lanak egiten. D. Leonardo Atutxa, batera ordenatutako seikoteko kidea eta Santa Maria parrokiako koadjutorea D. Gabriel bezala, euskal apaizen kontra irekitako sumario askoren arteko batetan inputatua izan zen, naiz eta ez kondenatua izan; halere markatua eta psikikoki oso urritua gelditu zen, igaro behar izan zuen estualdiaren erruz. Autortu behar dut datu hau ez nuela ezagutzen Anxoren liburua irakurri arte; ezta ere D. Fabian Angoitiaren kasua ere, zenuritarra hau ere eta D. Leonardo bezala inputatua baina ez kondenatua; ezta ere ez nenkien D. Anastario Urutxurtu, Zeanuriko semea, eta alboko Areatza herriko parrokoa Zenurin izan nintzanean, gudarien kapilau izan zela.

D. Pedro Atutxa, D. Leonardoren anaia zaharragoa, Huescan egon zen erbesteratuta. Handik itzultzean, Zeanuriko Ipiñaburu auzuneko Santiago elizako parroko izendatu zuten. Jendearekiko gizon oso hurbila eta ekintzaile eta suharra bat izatekotan, Zulaibar Eskola Profesionaleko sortzaileetariko bat izan zen; eskola horretan burutu dituzte  profesio-ikasketak bai Zeanuri eta bai Arratia bailarako gazteek, neska eta mutil, azken 58 urteetan.

Gogoragarri honetan D. Victor Etxebarria Zuloaga aipatzea falta da. Inputatua bai izan zen baina ez kondenatua eta Kanariar Uharteetara erbesteratu zen. Urtero etortzen zen Zeanuri jaioterrira, abuztuko hilean, hil zen arte.

Amaitzeko, bidezkoa da D. Juan Aldekoa-Otalora aipatzea. Igorretako seme hau Zeanuriko koadjutore  izan zen eta Ibaizabal batailoiko Arratia konpainiako gudarien kapilau. Konpania haretako gudari ohi baten lekukotasunaren arabera, beldur ikaragarria zien tiroei, baina kapilau jatorra izan zen. Espetxeratuta gero, Julian Besteiro sozialistarekin batera Karmonako (Sevilla) espetxean izan ziren euskal apizetako bat izan zen.

Gudarien kapilau izan zen halaber D. Luziano Urruzuno,  gerra ondoren Zeanuriko  koadjutore izan zena eta Artea (Castillo-Elexabeitia ) alboko herriko parroko,  Zeanurin izan nintzanean.

Anxo Ferreiroren liburua irakurtzean eta bertan jasotzen diren zenbait gertaeren protagonista izan zirenekin elkarrekin bizi ondoren eta beste zenbait bidetatik apaiz abertzaleen kontrako pertsekuzioaren datu eta zehaztasun gehiago ezagu eta gero, berriz bururatzen zait zer-nolako erabateko ezjakintasunaz atera ginen Seminariotik, bai apaiz haiek sufritu behar izan zutenari buruz bereziki eta, oro har, gerra zibila Euskal Herriarentzat izan zen izugarrizko dramari buruz.

Harira ez dator izan nintzen hiru seminarioetako  -Castillo-Elexabeitia, Gasteiz eta Derio-   arduradunak epaitzea eta beraz ez dut jarrerarik hartuko haien portaera gerra zibila ezagutu zutenengan barne muinetaraino sartu eta orokortu zen beldurrak eragindakoa izan zen ala haietariko gehienak gerratik sortutako errejimenaren aldekoak zirelako izan zen baieztatzeko.

Halere, bizi-bizi gogoratzen ditut inposatutako zenbait jarduera, genuen adinagatik baloratu ezin genituenak ez kontra egin, baina oraingo ikuspegitik hausnartuta intentzionalitate batez ezarritakotzat jotzen ditudanak.

Castillo-Elexabeitiako seminario txikian, eguneroko meditazio eta meza aurretik goizeko otoitzak errezatzen genituen eta haien amaieran Espainiaren aldeko otoitza.  Goizean izaten genituen bakoitza ordubeteko estudio eta eskola biren ondoren, ordu erdiko estudio tartea bat izaten genuen bazkal aurretik; tarte horren amaieran, estudio gelan bertan, zutik, honako abesti hau abesten genuen:

Bendita y alabada sea la hora

en que la Virgen Santisima

vino en carne mortal a Zaragoza, a Zaragoza.

Bendita sea, por siempre sea, bendita y alabada.

Egitzat jotzen genuen, bada, Ama  Birjina haragi hilgarritan etorri zela Zaragozara eta Zaragoza horretako Zutabearen bikaintasunak abesten genituen, genuen adinean Zutabe horri erantsitako konnotazioez  jabetzeko adina ezagupen ez genuenean. Guzti hori 12-15 urteko umeekin.

Seminario txiki haretako hezitzaileen artean bazen bat  esku ezkerreko eraztun hatza eta hatz txikia eta hatz horien zabaleran eskumuturrerainoko ahurra falta zitzaiona. Bagenekien, gerra zibilean, metrailaz, egindako zauria zela, baina ez gerran burrukatu ziren bandoren batetan ala beste egoeraren batetan gertatu zitzaionik. Horrexenbesteraino iristen zen gerrarekin zerikusia zuen guztiaren ezkutatzea.

Gasteizko Seminarioari dagokionez,  iberiar penintsula guztiko seminariorik hoberena izatearen fama zuen;  gutxienez, horrela  katalogatzen ziguten seminario haretara ekintza akademiko, kultural ala erlijiosoren baten karietara hurbiltzen ziren jaunek. Apaizgai gehienak euskal hiztunak izanik, udaldiko oporrak hasten ziren eguneko goizeko mezaren amaieran abesten genuen Agur Jesusen Ama baino beste erabilerarik ez zuen euskarak Gasteizko seminarioan.

Jokabide berdina izan zuen, lehen urteetan bederen, Derioko seminario nagusiak. Salbuespen bat. Euskarazko eskola, asterokoa uste dut, antolatu zuen, apaizgai guztientzat, zein ama hizkuntza euskara zutenentzat zein euskara tutik ez zekitenentzat. Ez dakit adorea ala ausarkeria erakutsi zituen D. Fernando Arsuagak eskola haiek emateko ardura hartu zuenean.

Seminarioko urteetan izan eta ezagutu genituen hezitzaile eta irakasleen artean ez ginen jakitun izan nortzu ziren euskal hiztunak, kasu bakanen batetan izan ezik; eta  horrelakoetan Seminario hezitzaile ala irakasle bezala zuten zereginetik aparteko bideren batetik.

Egoera honetan ulergarria da ez genuela itxaroterik  gerra zibilaren errealitate gordinez informaziorik  eman ziezaguketenik eta gure lehen destinoetako herrietan herritarrek bizi-bizi gogoratzen zituzten bizipen eta gerraren ondorioei erantzun ahal izateko gutxieneko formaziorik eman zezaketenik.

Seminariotik irtetzean nituen gabeziak gerra zibilari buruzko idazki batzuen irakurketaz eta eliztarrek gerratean  jasan beharreko sufrikarioak gogoratu eta barru-barruko zirraraz kontatzen zizkidaten lekukotasunez, nolabait, hornitu behar izan nituen.

Testuinguru honetan, berriz aitortu behar dut ezusteko ezin atsegingarriagoa gertatu zaidala Anxo Ferreiro Currás galiziarrak bere liburuan euskal apaizteriak  jasandako pertsekuzioari buruz datu dokumentatu mordoa aurkeztea. Eskura jarri dizkigu Ferroleko Artxibategi militarrean aztertu ahal izan dituen datuak. Esker oneko zor handi bat dugu harekiko. Bestalde, bere lana erronkatzat hartu behar dugu Euskal Herrian bertan  gerra zibilari buruz falta diren datuak aztertu eta argitara ditzagun. 

Liburuaren bi alde azpimarratuko nituzke. Oso argi jasotzen du gerra zela eta egin beharreko hautuan Euskal Herriaren alde lerrokatu ziren apaizen kontra matxinatuek erakutsi zuten ezinikusia eta gorrotoa, batetik, eta, areagotu gabe izanik ere,  nazionalen alde jarri ziren apaizen datuak ere jasotzen ditu, bestetik.

Honela, bada, gerratean euskal apaizen jarduerek erakusten dituzten argi eta itzalak azaltzen ditu liburuak. 

(...)

Hitzaurre hau idazteko dokumentatzen jardun dudala,  gutxienez bitxitzat jo daitezken  anekdota bat edo besteren berri ere izan dut.

Gerratean fusilatutako apaizetariko bat D. Celestino Onaindia izan zen.  Haren iloba apaiz bat, D. Jon Onaindia, Covadongan izan zen, 1.983. urtean, bere osaba apaiz D. Domingo eta D. Albertorekin, opor egun batzu pasatzen. D. Domingo hizketan hasi zen Covadongako kanonigo batekin. D. Domingok bizkaitarra zela esan zionean, kanonigoak esan zion  bera gerratean erreketeen konpainia batetako kapilau  zela, abade bizkaitar bat atxilotu zutela  bere konpainiakoek Elgoibarren. Berehalakoan fusilatu nahi zutela eta bera horren kontra jarri zela. Ezagutzen baldin bazuen, ea haretaz zer izan zen jakin nahi zuela. D. Domingok bere anaia zela esan zion eta fusilatu egin zutela.

Hurrengo egunean deitu eta gau osoan ezin lorik egin izan zuela aitortu zien, eman zien berria burutik kendu ezinik. Bere koldarkeriagatik parkamena eskatu zien, haren bizia salbatzeko ahalegin gehiago ez zuelako egin.

Gerratea dela eta euskal apaizteriak jasandako  nekeen artean ezin apitatu gabe utzi, Dueñasko (Palencia) eta Carmonako (Sevilla) espetxeak. Carmonako espetxeari dagokionez, ezaguna da kartzela haretan zegoen baten apaizgoko urrezko ezteguen karietara, Julian Besteiro buruzagi sozialistarekin batera apaizen taldeari egindako argazkia.

Dueñasko kartzelari dagokionez, kartzela haretako biziegokitasun baldintza gizapetikoez gain, hirurogeitaka urteak zituen Elorrioko parroko D. Juan Izurrategiren heriotza aipatu behar. Zortzi urtetako espetxe zigorra ezarri ziotenean, baimendu zioten azken alegatuan, adore eta umore paregabea erakutsiz,  hainbeste urtetako bizia segurtatzea eskertzen ziela adierazi zien epaimahikoei. Espetxean kide izan zituen apaiz lagunek bere hiletan Perosiren Requiem meza abestuz egin zioten azken agurra.

Hogeita  hamaika urte geroago, 1968. urtean, Zamorako kartzela ireki zen, Francoren diktadura garain  kondenatutako apaizak espetxeratzeko. Agintari zibil eta militarrek erabakitako Dueñas eta  Karmonako kartzelen alderantziz, Zamorako kartzela aginte zibil eta erlijiosoaren akordioz ireki zen, vatikanoak eta Espainiako gobernuak, 1.953. urtean izenpetutako Konkordatuaren arabera. Kartzela konkordatarioa, beraz. 1.976.urtean itxi zen. Bertatik igarotako berrogeita hamahiru apaizetatik, berrogei euskaldunak izan ziren; guztiek arazo politikoengatik zigortuak.

Dueñasko kartzelak bere “martiria”, D.Juan Izurrate¡gi, duen bezalaxe, Zamorakoak ere badu berea. Nikola Telleria Merikaetxebarria, Sopelako (Bizkaia) parrokoari hamar urteko kartzela  zigorra ezarri zioten, berrogeita hamahiru urte zituelarik. Ea hirurogeirekin atera zen kartzelatik, kartzelan sei urte igaro eta gero, oso hedatua zuen mnbiziak jota. Handik hile gutxira hil zen. D. Juan Izurrategirenak ez bezala, haren gorpuzkinak Nabarniz bere jaioterriko hillerian hobiratuta daude.

Pertsekuzio, espetxeratze, tortura, erailketa  ... guzti hauen segida, Gotzain baten erbesteratzea tarteko, serioski interpelatzen dute Eliza. Bere erabakia izan behar du Euskal Herriak baduela eskubidea bere osotasunean herri gisa izan eta garatzeko herritzat aitortua izateko Elizaren magalean.

Posible litzateke Derioko seminarioan, 1.968. urtean, itxitako apaizek eskatu bezala, eliza pobrea, librea, dinamikoa eta indigena izateko hautua egingo balu, eta abagune tragikoan herriaren zerbitzari izatearen aldeko apustua eginez begi bistan jarri nahi izan zuten eta Anxoren liburuam erreibindikatzen den apaizen memoria erreibindikatuz eguneratzen denez.

Martin Orbe Monasterio

 Bilbo, 2013ko otsaila